Kooitje tipelen is een traditioneel volks- en behendigheidsspel uit de Friese streek Het Bildt. Bij dit spel (ook wel tipelen genoemd) slaan spelers met behulp van een plankje en een stok een klein houten balletje – de “kooi” – zo ver mogelijk weg. Het spel zou lang geleden ontstaan zijn in de weilanden langs de Oudebildtdijk op Het Bildt.
In de 19e en 20e eeuw groeide het uit tot een populair tijdverdrijf rond Palmpasen en Pasen: op Palmzondag en Paasmaandag werden op de Oudebildtdijk (en bij Zwarte Haan aan de zeedijk) speciale tipel-wedstrijden georganiseerd door plaatselijke kasteleins.Dit “kooitje-tipelen” verving toen een nog oudere lokale gewoonte genaamd tippenHerkomst en geschiedenis
Kooitje tipelen is van oudsher vooral verbonden met de Bildtse gemeenschap. Het begon volgens overlevering “bij de boeren op het land” die na het werk ontspanning zochten.Rond het paasfeest werd het een vast volksgebruik. De wedstrijden op Palmzondag trokken liefhebbers uit de omgeving – via krantenadvertenties werden deelnemers opgeroepen om mee te doen.Een artikel uit 1954 beschrijft bijvoorbeeld dat op Palmpasen nabij Zwarte Haan het kooitjetipelen werd beoefend onder organisatie van de lokale caféhouders.Na de jaren 50 nam de populariteit af, maar in april 1984 werd melding gemaakt dat “aan de Ouwedyk het oude kooitjetipelen herleefd” was als spel van kracht en behendigheid.In recente jaren is zelfs een Tipelvereniging “De Oasthoek” opgericht om deze sport levend te houden.Daarmee is Het Bildt tegenwoordig vrijwel de enige plek waar kooitje tipelen nog daadwerkelijk wordt gespeeld – in andere regio’s, zoals de Dokkumer Wouden waar het spel vroeger ook voorkwam, is de traditie verdwenen.Kooitje tipelen wordt nu gezien als belangrijk cultureel erfgoed van Het Bildt, en de huidige vereniging (ca. 100 leden, waarvan ~25 actief) zet zich in om dit unieke streekspel te behouden.Spelbeschrijving en spelregels
Kooitje tipelen draait om het zo ver mogelijk wegslaan van de “kooi” (het houten balletje) met een slagstok. Materiaal en opstelling: men plaatst een platte steen op de grond met daarop een kort houten plankje (latje) dat aan één kant over de rand van de steen steekt. Op het deel van het latje dat op de steen rust legt men de houten bal (kooi)Spelverloop:
Een speler slaat met een stevige stok op het uitstekende uiteinde van het plankje. Door die klap wipt het andere eind omhoog, waardoor de bal de lucht in wordt gelanceerd.Dezelfde speler probeert vervolgens in één vloeiende beweging de vallende bal met de stok in de lucht te raken en zo ver mogelijk het veld in te slaan.Teams:
doorgaans wordt in duo’s gespeeld (twee tegen twee). Per team is er een A-maat (een sterke slagman voor de verre klappen) en een B-maat (die de kortere afstanden of veiligere slagen voor zijn rekening neemt).Vaak doen ongeveer 16 deelnemers (8 teams) mee aan een competitie of toernooi.Puntentelling:
na elke slagbeurt van beide teams wordt gekeken wiens kooi het verst in het veld is terechtgekomen. Ligt de bal van team A verder dan die van team B, dan scoort team A een punt (en vice versa).Het eerst team dat 10 punten behaalt, is de winnaar van de wedstrijd(Eventuele varianten of lokale regels kunnen bestaan, maar in essentie geldt: wie het verste slaat wint die ronde.)
Deelnemers en huidige traditie
Van oorsprong was kooitje tipelen vooral een spel voor de dorpsgemeenschap – met name jonge mannen en boerenknechten die hun krachten en behendigheid wilden meten. Vroeger vonden de wedstrijden vaak plaats na de zondagse kerkdienst rond Palmpasen, onder grote belangstelling van buurtgenoten. Cafés in de Westhoek (bijvoorbeeld bij Zwarte Haan) organiseerden het evenement en stelden prijzen beschikbaar, wat bijdroeg aan de feestelijke sfeer.Uit historische bronnen blijkt dat deelname openstond voor alle “liefhebbers” uit de regio, wat suggereert dat iedereen die wilde meedoen (en de vaardigheid beheerste) welkom was. Tegenwoordig is het spel niet meer alledaags, maar beslist niet vergeten. Dankzij initiatieven van lokale enthousiastelingen wordt kooitje tipelen nog incidenteel beoefend – bijvoorbeeld tijdens dorpsfeesten, reünies of op speciaal georganiseerde tipel-dagen. De eerdergenoemde vereniging De Oasthoek verzorgt demonstraties en wedstrijden, zodat jongere generaties kennis kunnen maken met het spel.In 2013 kreeg kooitje tipelen landelijke aandacht in een televisie-reportage (KRO/NCRV Man bijt Hond), waarin de unieke sport op de Oudebildtdijk in beeld werd gebracht.Ook is het spel opgenomen in regionale volkskundige documentatie en beschreven in naslagwerken, zoals de Encyclopedie van Friesland (1958)Er bestaan foto’s en verhalen in lokale archieven (Stichting Bildts Aigene) die de traditie levend houden. Daarmee wordt kooitje tipelen vandaag de dag vooral overgeleverd in verhalen, media en gelegenheidstoernooien, maar bij voldoende animo komen de spelers nog altijd bijeen “op de Kadal” (de Oudebildtdijk) om dit bijzondere stuk Bildtse cultuur daadwerkelijk te spelen.Met andere woorden, het spel is niet louter folklore op papier – het leeft voort als een kleinschalig, maar gewaardeerd onderdeel van het lokale erfgoed.
Bronnen: Lokale vereniging De Oasthoek (kooitje-tipelen), Encyclopedie van Friesland,archiefmateriaal (Leeuwarder Courant 28-3-1954) en Bildts Aigene en publicaties over Friese volksgebruiken.Deze bronnen bevestigen de spelregels en schetsen de historische context waarin kooitje tipelen op Het Bildt werd (en wordt) beoefend.
